به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه از مشهد، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسن ربانی بیرجندی، استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه خراسان، چهارشنبه ۷ خرداد ۱۴۰۴ در نشست علمی «روش‌شناسی تفسیر تسنیم» که در مدرسه عالی فقاهت عالم آل محمد در حرم مطهر رضوی برگزار شد، با تأکید بر اهمیت و عمق این تفسیر، به تبیین شاخصه‌ها و ظرفیت‌های تربیتی و علمی آن پرداخت.
استاد حوزه علمیه خراسان با نقل خاطره‌ای از آیت‌الله جوادی آملی گفت: ایشان از شاگردان مرحوم آیت‌الله شیخ محمدتقی آملی بودند؛ عالمی بزرگ که از شاگردان آخوند خراسانی و آیت‌الله نائینی به شمار می‌آمد. مرحوم آملی در کنار قبر مرحوم طبرسی در تهران دفن شده‌اند و آثار علمی متعددی همچون شرحی مفصل بر «عروه‌الوثقی» در ۱۴ مجلد دارند که در بیروت تجدید چاپ شده است.
حجت الاسلام و المسلمین ربانی بیرجندی با اشاره به نقل قولی از استاد حجتی افزود: ایشان نقل می‌کرد که در درس مرحوم میرزا ابوالحسن شعرانی، سه نفر شرکت می‌کردند: آیت‌الله جوادی آملی، آیت‌الله حسن‌زاده آملی و خودشان. به تعبیر ایشان، آقای جوادی آملی از نظر عمق و گیرایی مطلب، فوق توصیف بود. آیت‌الله حسن‌زاده در رتبه دوم قرار داشت و ایشان خود را در جایگاه معمولی می‌دانست.
وی ادامه داد: روزی استاد جلال‌الدین آشتیانی در مدرسه با اشاره به اهمیت تفسیر، از قول آیت‌الله حسن‌زاده آملی نقل کرد که ای کاش از ابتدا به‌جای دروس پراکنده، تمرکز خود را بر تفسیر قرآن می‌گذاشتم. آقای آشتیانی نیز همین حسرت را بیان کرده بود که ای کاش ما هم از روز اول به تفسیر می‌پرداختیم.
چهار نسل مفسر تربیت‌شده در دامان تفسیر تسنیم
حجت‌الاسلام و المسلمین ربانی بیرجندی با اشاره به عظمت و استمرار تفسیر تسنیم گفت: امروز که جلد ۸۰ این تفسیر را در دارالتفسیر ملاحظه می‌کردم، آیت‌الله جوادی آملی در مقدمه آن تصریح کرده‌اند که چهار نسل از مفسران در چهار دهه پای این تفسیر تربیت یافته‌اند. این یعنی یک خط علمی مستمر و عمیق که تربیت مجتهد مفسر را هدف قرار داده است.
آموزش علوم قرآنی بدون تربیت مفسر، آفت بزرگ نظام آموزشی
وی در ادامه با طرح یک پرسش اساسی، گفت: از استاد حجتی پرسیدم که با وجود تدریس چند ده‌ساله علوم قرآنی در دانشگاه، آیا تاکنون یک مفسر نیز تربیت کرده‌اید؟ پاسخ دادند: خیر؛ شاگردان ما فقط استاد علوم قرآنی شده‌اند، نه مفسر قرآن. این تفاوت بسیار مهم است؛ ما در دانشگاه‌ها فقط کلیاتی را از اتقان سیوطی و امثال آن تدریس می‌کنیم، اما مفسر واقعی که با قرآن انس داشته باشد، پرورش نمی‌دهیم.
توصیه به طلاب: با قرآن انس بگیرید
استاد حوزه علمیه خراسان با تأکید بر اهمیت ارتباط مستقیم با قرآن، بیان داشت: همواره به دوستان و طلاب توصیه می‌کنم خود را به قرآن متصل کنند، چه از طریق قرائت، لغت، ترکیب، بلاغت، فقه یا کلام. مهم آن است که انسان با قرآن مأنوس باشد.
وی با اشاره به مصاحبه‌ای از آیت‌الله فاضل میلانی با مجله «الموسم» چاپ لیدن هلند افزود: در آن مصاحبه درباره آیت‌الله خویی، این تعبیر آمده بود که ایشان نیز چهار نسل مجتهد تربیت کردند. این مسئله، نشان‌دهنده تأثیرگذاری تفسیر عمیق و ریشه‌دار در تربیت علمی حوزوی است.
مربی‌گری نسل‌ها؛ شخصیتی که با یک جمله شناسانده شد
حجت‌الاسلام والمسلمین ربانی بیرجندی با اشاره به خاطره‌ای از بیروت گفت: یکی از دوستان تعریف می‌کرد که در جلسه‌ای در بیروت حضور داشتیم. آقای شهرستانی از قم نیز در آن جلسه بودند. ناگهان یکی از افراد خبر درگذشت آقای موسوی‌نژاد از مشهد را آورد. حاضران در جلسه که اغلب آقای موسوی‌نژاد را نمی‌شناختند، نمی‌توانستند بفهمند او کیست و چه جایگاهی دارد. هرکس چیزی می‌گفت؛ یکی از مدرسه‌داری او گفت، دیگری از استاد بودنش در فلان حوزه. اما آقای شهرستانی جمله‌ای گفت که شخصیت آن مرحوم را به‌روشنی معرفی کرد: ایشان مربی چهار نسل بود، مربی گروهی در طول نیم قرن.
وی ادامه داد: در همان نشریه اطلاعات نوشته شده بود که از این شخصیت، دست‌کم ۸۰ هزار صفحه متن منتشر شده است. تاکنون نیز ۷۰ نشست علمی درباره این تفسیر برگزار شده و ۶۰۳ پایان‌نامه درباره آن نوشته شده است. این آمارها نشان می‌دهد که این تفسیر علمی دارد از هایدگر نیز پیشی می‌گیرد؛ در حالی که درباره هایدگر حدود ۲۰۰۰ پایان‌نامه و کنفرانس برگزار شده است.
حجت الاسلام و المسلمین ربانی بیرجندی افزود: درباره خواجه نصیرالدین طوسی تاکنون حدود ۲۰۰۰ مقاله و کتاب در دنیا منتشر شده، و نزدیک به ۴۰۰ تا ۵۰۰ سالن و مرکز علمی در دنیا به نام اوست. بعد از او، سید مرتضی در خط مقدم اندیشه شیعه قرار دارد، که بیش از ۵۰۰ عنوان کتاب، مقاله و پایان‌نامه درباره‌اش نوشته شده است. این در حالی است که تفسیر تسنیم نیز اکنون در این مسیر قرار گرفته است.
آغاز تفسیر در خانه استاد تا هزار نفر در مسجد اعظم
به گفته این استاد حوزه، این تفسیر ابتدا در حلقه‌ای محدود در منزل استاد آغاز شد و سپس به مسجدی انتقال یافت تا اینکه نهایتاً در مسجد اعظم به جمعیتی هزار نفره ارائه شد. آیت‌الله جوادی آملی در پایان تفسیر نوشته‌اند: ابتدا جمعیت چند نفره‌ای در مدرسه‌ای داشتیم، سپس به مسجدی رفتیم و نهایتاً در مسجد اعظم به جمع گسترده‌تری رسیدیم.
حجت الاسلام و المسلمین ربانی بیرجندی به دلیل انتخاب نام «تسنیم» برای این تفسیر اشاره کرد و گفت: تسنیم در لغت از ماده «صنم» است و به معنای بلندی و رفعت می‌آید. در کتاب لغت فارسی آذرتاش آذرنوش آمده که تسنیم به معنای صعود، رفعت و بالا رفتن است. این واژه تنها یک بار در قرآن، در سوره مطففین، به‌کار رفته است. یکی از بانوان استاد دانشگاه یاسوج که اکنون در مشهد حضور دارد، کتابی درباره واژگان تک‌استعمالی قرآن نوشته که واژه تسنیم نیز باید در زمره آن بررسی شود.
درباره نقد علمی؛ شرط ورود به میدان نقد تخصص
وی تأکید کرد: هر کسی حق نقد دارد، حتی طلبه سطح پایین؛ اما باید با دقت و در حد تخصص خود وارد شود. نقد اگر علمی و تخصصی باشد، باعث احیای اندیشه می‌شود. همان‌گونه که شیخ طوسی را ابن ادریس با نقد زنده کرد. اما اگر نقد از سر جهل یا هوچی‌گری باشد، نه تنها اثرگذار نیست بلکه آسیب‌زاست.
استاد حوزه علمیه خراسان گفت: همواره در حوزه‌های علمیه دو نوع تلقی از یک اثر علمی وجود دارد؛ برخی با ناآگاهی مقابل آن می‌ایستند و برخی با فهم و دقت، از آن بهره می‌برند. متأسفانه عده‌ای به‌جای نقد علمی، به توهین و تحقیر روی می‌آورند. مثلاً کسی نوشته بود من تو را آیت‌الله نمی‌دانم، نامت عبدالله است. این نوع رفتار نشان‌دهنده ضعف علمی و اخلاقی است.
شرط ورود به میدان نقد آثار بزرگ؛ تراز علمی بالا
وی با اشاره به سخن ابوحامد غزالی در مقدمه کتاب «تهافت‌الفلاسفه» گفت: تنها کسی می‌تواند نقد یک علم را بر عهده بگیرد که خود در تراز علمای آن علم باشد؛ اگر کسی تفسیر می‌خواهد نقد کند، باید لغت‌شناس، مفسر، فقیه، فیلسوف، و آشنا با بلاغت و حدیث باشد. کسی که سی سال تفسیر گفته، ادبیات و فلسفه را می‌داند، نقد او قابل پذیرش است.
حجت الاسلام و المسلمین ربانی بیرجندی تأکید کرد: کتاب‌ها و اندیشه‌ها با نقد ماندگار می‌شوند، نه با تأیید بی‌چون‌وچرا. حتی اگر نقد از طلبه‌ای پایین‌رتبه باشد، اگر علمی باشد، قابل استفاده است. مشکل زمانی پیش می‌آید که نقد به هوچی‌گری تبدیل شود.
آیت‌الله سیستانی: تفسیر تسنیم فخر شیعه است
وی به تلقی دوم از تفسیر تسنیم اشاره کرد و گفت: در رأس این تلقی، آیت‌الله‌العظمی سیستانی حفظه‌الله تعالی قرار دارند. با اینکه برخی سعی کرده‌اند ایشان را مخالف فلسفه معرفی کنند، اما ایشان صریحاً فرموده‌اند: تفسیر شما فخر شیعه است. این بیان گواهی است بر جایگاه رفیع تفسیر تسنیم در میان مراجع است.
توجه به لغت، نخستین اصل تفسیر از منظر آیت‌الله جوادی آملی
حجت‌الاسلام والمسلمین ربانی بیرجندی، استاد حوزه علمیه خراسان، به تبیین اهمیت لغت در رویکرد تفسیری آیت‌الله العظمی جوادی آملی پرداخت و گفت: بنده بخش زیادی از تفسیر را به پایان رسانده‌ام و نکاتی که ضمن نگارش به ذهنم رسید، به‌صورت قواعدی مدون تدوین کردم.
وی افزود: این تفسیر دارای مقدمه‌ای است در باب مباحث تفسیری و سپس وارد تفسیر آیات می‌شود. یکی از نخستین و مهم‌ترین نکاتی که آیت‌الله جوادی بر آن تأکید دارد، جایگاه لغت است. زمانی مفسران، خود را از لغت جدا می‌دانستند، حتی آن را ننگ می‌پنداشتند؛ اما در حدود صد سال اخیر، علما متوجه شدند که تفسیر بدون رجوع به لغت ممکن نیست.
این استاد حوزه با اشاره به نقش امین الخولی، مفسر مصری و همسر عایشه بنت‌الشاطی، در تحولات رویکرد تفسیری افزود: این شخصیت بزرگ دانشگاهی، سبک تفسیری جدیدی را در مصر پایه‌گذاری کرد. وی در مدخلی که در دایرةالمعارف بریتانیکا نگاشته، تأکید دارد که «لغت پایه تفسیر است». اگر تفسیر بر اساس لغت نباشد، مفسر مفاهیمی بیرونی را به قرآن تحمیل می‌کند و دچار تفسیر به رأی می‌شود.
نقد مستشرقان و تفسیر مغرضانه مفاهیم اسلامی
حجت الاسلام و المسلمین ربانی بیرجندی با اشاره به ترجمه عربی دایرةالمعارف بریتانیکا تحت نظر استاد احمد مذکور در مصر گفت: این ترجمه ۱۴ جلدی، اشکالات متعددی دارد. اغلب مستشرقان به منابع اهل سنت دسترسی داشتند و گاه مطالب نادرست یا ضعیفی می‌نوشتند. برای نمونه، مقاله‌ای درباره امام حسن علیه‌السلام تصویری تحریف‌شده ارائه داده است؛ زیرا منابع آن مثل «النافع فی تاریخ الخلافة» حکومت کویت، محتوایی ضعیف و تکراری دارد و تنها روایتی را با اسناد مختلف تکرار می‌کند.
تسنیم؛ تفسیری تخصصی فراتر از مخاطب عام
این استاد حوزوی با مقایسه تفاسیر مختلف افزود: تفسیر تسنیم آیت‌الله جوادی آملی، تفسیری تخصصی است و نمی‌توان آن را با تفاسیری چون نمونه، المیزان یا آثار شهید مطهری که برای عموم مردم نوشته شده‌اند، مقایسه کرد. این تفسیر به زبان فنی و دقیق نگاشته شده و نیاز به تمرکز دارد؛ به‌گونه‌ای که شنیدن آن در خودرو یا در حال حرکت، عملاً اثربخشی ندارد.
وی با اشاره به ساختار تفسیر شهید مطهری بیان کرد: آثار این استاد شهید تنها تفسیر نیست، بلکه به‌مناسبت موضوعاتی چون فداکاری علمی، شخصیت‌هایی چون مرحوم آیت‌الله حائری یزدی و آیت‌الله بلاغی را معرفی کرده است. ایشان حتی درباره سفرهای علمی و زبانی آیت‌الله بلاغی به بلاد مسیحیت و فراگیری زبان عبری و سریانی مطالب ارزشمندی ارائه کرده‌اند.
حجت الاسلام و المسلمین ربانی بیرجندی با اشاره به ویژگی‌های تفاسیر عمومی افزود: در تفاسیری مانند نمونه یا آثار استاد مطهری، گاه در ذیل یک آیه، از چهره‌هایی چون سید جمال‌الدین اسدآبادی یاد شده است که بدون پول و با علم، در هر جایی می‌توانند زندگی کنند. یا درباره ایام فاطمیه و ازدواج حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها و امیرالمؤمنین علیه‌السلام مطالبی آموزنده نوشته‌اند که هم برای عموم قابل فهم است و هم درس‌آموز.
استاد حوزه علمیه خراسان تأکید کرد: هر تفسیر مخاطب خاص خود را دارد. تفسیر تسنیم برای اهل دقت و تحقیق نگاشته شده و برای بهره‌مندی از آن، باید در فضایی آرام و با تمرکز بالا مطالعه شود؛ در حالی‌که تفاسیری چون نمونه، پیام قرآن یا آثار استاد قرائتی، برای استفاده عمومی و روزمره مناسب‌تر هستند.
حجت‌الاسلام والمسلمین ربانی بیرجندی در ادامه تاکید کرد: برخی تصور می‌کنند شب‌های خاص مانند لیلة‌القدر فقط به عبادات فردی همچون دعا و نماز اختصاص دارد، اما بزرگان ما، درس و بحث علمی را نیز در این شب‌ها ترک نمی‌کردند.
وی افزود: یادم هست برخی می‌گفتند «این‌ها که شب لیلة‌القدر در رواق هستند، آمده‌اند درسی را تعطیل کنند» اما جواب این بود که خیر، این‌ها کاری به درس ندارند، هوا گرم است و آمده‌اند داخل، نه برای اخلال. سید محمد شیرازی نقل می‌کند که در شب لیلة‌القدر، درس آیت‌الله‌العظمی حاج آقا حسین تعطیل نشد.
استاد حوزه علمیه خراسان به نقل قولی از مرحوم شیخ عباس قمی در «مفاتیح‌الجنان» اشاره کرد و گفت: مفاتیح‌الجنان از امالی شیخ صدوق نقل می‌کند که وقتی صدوق وارد مشهد شد، علمای مشهد از او خواستند که اجماعیات شیعه را بیان کند. ایشان فرمود: «اجمعت الامامیة علی ان طلب العلم لیلة القدر افضل الاعمال»؛ یعنی امامیه اجماع دارند که طلب علم در شب قدر از افضل اعمال است.
وی ادامه داد: البته آیت‌الله‌العظمی شبیری زنجانی می‌فرمایند: «ما حدیث معتبری نداریم که طلب علم در شب قدر افضل اعمال باشد»، و این را از متفرّدات صدوق می‌دانند. اما مگر می‌شود صدوق که از بزرگان ماست، حرفی بی‌پایه بزند؟ مرحوم آیت‌الله خویی می‌فرماید: «اگر ما شیخ صدوق را ثقه ندانیم، علی‌الاسلام‌السلام».
وی با اشاره به عظمت علمی شیخ صدوق گفت: از این محدث بزرگ ۱۹ جلد کتاب از بین رفته است؛ کتاب مدینة‌العلم او ده جلد بوده است. مرحوم حسین بن عبدالصمد عاملی، پدر شیخ بهایی، در کتاب وصایای الاخیار از این اثر خبر داده است. مرحوم علی بن طاووس حلی در کشف المحجه برای فرزندش از مدینة‌العلم نقل حدیث کرده است.
وی ادامه داد: در کتاب التوحید خودِ شیخ صدوق می‌گوید: «من ۱۰ یا ۱۲ روایت درباره اینکه خداوند جسم نیست نقل کرده‌ام، اگر بیشتر می‌خواهید، به مدینة‌العلم مراجعه کنید.»
حجت الاسلام و المسلمین ربانی بیرجندی با اشاره به سیره علمای بزرگ گفت: مرحوم صاحب «جواهر» در نسخه خطی‌ای که در کتابخانه آیت‌الله مرعشی است، حاشیه‌ای بر کتاب «الحجر» دارد که در آن نوشته است: «فرزندم عبدالحمید فوت کرده، کنار جنازه‌اش قرآن خواندم، خسته شدم، ولی بهترین کاری که دیدم این بود که فقه آل‌محمد را در کنار جنازه‌اش بخوانم».
وی ادامه داد: آیت‌الله جوادی آملی هم می‌فرمایند: هیچ وقتی برای درس خواندن استثنا نشده است. ایشان نوشته‌های علمی‌شان را گاهی در صف دکتر یا ترمینال می‌نویسند. بارها شده در ترمینال بیرجند دیده‌ام که پشت میز نشسته‌اند و مشغول نوشتن‌اند.
وی در ادامه گفت: تفسیر آیت‌الله جوادی آملی مکمل و ذیل المیزان علامه طباطبایی است. اگر کسی عمق مطالب تفسیر ایشان را بخواهد بفهمد، باید المیزان را خوب بلد باشد. همان‌طور که المیزان ذیل المنار است و علامه هم از آن نقد و هم بهره‌برداری می‌کند، جوادی آملی نیز با همین نگاه نسبت به المیزان عمل کرده است.
حجت الاسلام و المسلمین ربانی بیرجندی بیان داشت: نگاه تفسیری آیت‌الله جوادی آملی به روایات، ابزاری و تحلیلی است؛ یعنی روایت را اهرم تفسیر می‌بیند. اما علامه طباطبایی روایت را بیشتر برای تأیید بحث‌های علمی‌اش می‌آورد. لذا بعد از اتمام تحلیل‌های عقلی و فلسفی می‌گوید: حالا ببینیم روایات چه می‌گویند.
وی ادامه داد: سبک نگارش تفسیر تسنیم به‌مراتب روان‌تر و مرتب‌تر از المیزان است. در المیزان مطالب به‌صورت پراکنده مطرح می‌شود؛ گاهی اول لغت، گاهی قرائت، گاهی فقه. اما در «مجمع‌البیان» همه‌چیز منظم است: ابتدا قرائت، سپس وجه قرائت، لغت، ادب، ترکیب، معنا، سبب نزول، و اقوال قدما و متأخرین آمده است.
وی اضافه کرد: آیت‌الله شبیری زنجانی نیز تاکید دارند که کتاب‌های علمی از جمله «روض‌الجنان» نباید ریز چاپ شوند؛ زیرا محققین و علما در سنین پختگی و با ضعف چشم به سراغ این آثار می‌روند. لذا باید با خط درشت و مناسب چاپ شوند. این‌ها رمان نیستند که بخواهند با فونت فشرده در حجم کم جا بگیرند.
وی تاکید کرد: در تفسیر تسنیم، مباحث فلسفی، عرفانی و نقلی همگی در ذیل تفسیر آمده‌اند و نه مستقل از آن. این یک تلفیق ساختاری است که هدف اصلی تفسیر را نشان می‌دهد. تفاوت نگاه علامه طباطبایی و آیت‌الله جوادی آملی در همین نوع برخوردبا منابع و روش‌های تحلیل قرآنی است.